Η Στήλη του Δεξίλεω είναι αρχαίο αττικό επιτάφιο ανάγλυφο. Βρέθηκε στο Δίπυλο και φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού στην Αθήνα. Αντίγραφο του ανάγλυφου έχει τοποθετηθεί στο σημείο ανεύρεσής του στον αρχαιολογικό χώρο.
Η στήλη εικονίζει τον Δεξίλεω, γιο του Λυσανία που πέθανε το 394 – 393 π.Χ. κοντά στην Κόρινθο. Εικονίζεται έφιππος νέος με αναπεταμένο το χιτώνα να μάχεται πάνω σε ατίθασο άλογο έχοντας ρίξει ήδη τον νεαρό αντίπαλό του στο έδαφος. Με το αριστερό κρατούσε τα χαλινάρια, ενώ με το δεξί εξακόντιζε δόρυ που έχει χαθεί. Ο πεσμένος εχθρός κρατούσε επίσης χάλκινο ξίφος που δεν σώζεται.
Η στήλη φέρει επιγραφή με τα ονόματα των ηρωικά πεσόντων στη μάχη επάνω. Στη βάση του μνημείου αναγράφεται σε τέσσερις στίχους η αφιέρωσή του στον Δεξίλεω:
«ΔΕΞΙΛΕΩΣ ΛΥΣΑΝΙΟ ΘΟΡΙΚΙΟΣ – ΕΓΕΝΕΤΟ ΕΠΙ ΤΕΙΣΑΝΔΡΟ ΑΡΧΟΝΤΟΣ – ΑΠΕΘΑΝΕΝ ΕΠ’ ΕΥΒΟΥΛΙΔΟ – Ε΄Γ΄ ΚΟΡΙΝΘΩΙ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΙΠΠΕΩΝ».
Η στήλη εικονίζει τον Δεξίλεω λίγο πριν από την μοιραία ώρα, στην ακμή της δόξας και της δύναμής του. Ήταν στημένη προς τιμή του επάνω στον επιβλητικό οικογενειακό τάφο του στον ταφικό περίβολο των Θορικίων στον Κεραμεικό, αν και η τέφρα του Δεξίλεω καθώς και των τεσσάρων άλλων ιππέων είχε μεταφερθεί στην Αθήνα και είχε αποθετηθεί στο Δημόσιο Σήμα.
Το επιτύμβιο αυτό ανάγλυφο αποτελεί ένα από τα θαυμαστότερα ανάγλυφα της αττικής τέχνης, που έχει διασωθεί. Η έκφραση «των πέντε ιππέων» πιστεύεται ότι ήταν ευρέως γνωστός όρος στην εποχή του. Δεν έχει εξακριβωθεί πλήρως, ούτε και αναφέρεται από τον Ξενοφώντα στην περιγραφή του περί της μάχης της Κορώνειας του 394 π.Χ.
Το καλλιμάρμαρο αυτό μνημείο ανήκει στα χρόνια λίγο πριν της Ανταλκιδείου ειρήνης. Η αναφορά των αρχόντων της Αθήνας στην επιγραφή μας επιτρέπει την ακριβή χρονολόγηση της ζωής του Δεξίλεω καθώς και της κατασκευής του μνημείου. Ο κατά τα άλλα αξιότατος δημιουργός του μας είναι άγνωστος, ενώ το έργο του συνδυάζει επιρροές των ώριμων κλασσικών χρόνων με στοιχεία των αρχών του 4ου αιώνα.
Το μνημείο του Δεξίλεω καθώς και εκείνα της Ηγησούς και του Ταύρου χαρακτηρίζονται ως τα ωραιότερα μνημεία του Κεραμεικού που φυλάσσονται στο ομώνυμο μουσείο. Εξάλλου γνωστό είναι το ομώνυμο ποίημα που συνέγραψε ο Κωστής Παλαμάς. Η ομορφιά του ταφικού μνημείου δεν διέφυγε της προσοχής και του θαυμασμού των μεταγενεστέρων.
“Κι από το πρώτο μάρμαρο κι από το πρώτο μνήμα
ακούω φωνή που χύνεται κι ακούω φωνή που λέει:
– Εμέ Δεξίλεο με λένε. Εγώ είμαι της Αθήνας
το λατρεμένο το παιδί, ταγένειο παλληκάρι.
Μ’ ανάθρεψαν τα βροντερά τραγούδια του Τυρταίου
και τάραξαν τον ύπνο μου τα όνειρα του Αισχύλου.
Εξω στο δρόμο, στη δουλειά, στου κάμπου τον αέρα
μούθρεψε ο ήλιος το κορμί και τ’άνοιξε σαν άνθος
και στο Γυμνάσιον ο θεός που τα βοηθάει τα νιάτα
μου τό ’πλασεν αρμονικά, σφικτό, χυτό και ωραίο….”
Σημειώνεται άλλωστε ότι πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν πως οι αγιογραφήσεις του Αγίου Γεωργίου και Αγίου Δημητρίου στους νεότερους χρόνους έχουν γίνει εξ αντιγραφής αυτού του μνημείου, όπου πράγματι παρατηρούνται πολλές ομοιότητες.
