Δέσποινα Κονταράκη
…Και σε μια στιγμή η πεδιάδα βάφτηκε άσπρη. Μια λευκή θάλασσα σχηματίστηκε από τις κάπες που πετούσαν οι πολιορκημένοι για να ελαφρύνουν και να τρέξουν γρηγορότερα προς την ελευθερία.
«Ενθυμούμαι ότι, αφού διήλθομεν όλας τα τάφρους και ευρέθημεν επί της ανοικτής πεδιάδος, είδον, εις τα ακτίνας της ανατελλούσης τότε Σελήνης, την πεδιάδα κατάλευκον εκ των καπών τα οποίας οι εξερχόμενοι έρριπτον, δια να είναι ελαφρώτεροι». Αυτή είναι μια από τις δεκάδες στιγμές της Ηρωικής Εξόδου που περιγράφει στα απομνημονεύματά του ο Αρτέμιος Μίχος, ο οποίος πολέμησε σε πολλά μέτωπα της Ρούμελης και στα χρόνια 1825-1826 βρέθηκε εντός των τειχών του Μεσολογγίου.
Οι σημειώσεις του Ηπειρώτη αγωνιστή από τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, μαζί με τα φύλλα των Ελληνικών Χρονικών που εξέδιδε ο Ελβετός φιλέλληνας Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ έγιναν η πρώτη ύλη για τα απομνημονεύματά του, που εκδόθηκαν τρία χρόνια μετά το θάνατό του, το 1883. Δυο αιώνες αργότερα, το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων επέλεξε αυτός ο τόμος να είναι ο πρώτος που εκδίδει στο πλαίσιο της σειράς «Κείμενα Μνήμης» για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης.
«Οχι τυχαία», σημειώνει στον πρόλογο ο διευθυντής της σειράς Παντελής Μπουκάλας, αφού «το Μεσολόγγι, με το θαυμαστό σθένος των πολιορκουμένων του, Ελλήνων και φιλελλήνων, και το απαράμιλλο αυτοθυσιαστικό πάθος της Εξόδου, εξακολουθεί να μας συναρπάζει».
Στις σελίδες του βιβλίου περιγράφονται κορυφαίες στιγμές του Αγώνα, ηρωικές όσο και τραγικές, ενώ οι σκοτεινές πλευρές δεν αποσιωπώνται, αλλά παρουσιάζονται μέσα από το σεμνό και συγκρατημένο λόγο του Μίχου που «δεν ήθελε να πικράνει τους αναγνώστες του, μνημονεύοντας ανάξιες συμπεριφορές (φιλοπρωτία, απληστία, αισχροκέρδεια) και αλγεινά περιστατικά (πτωματοφαγία) στην πολιορκημένη πόλη, που είχε γίνει ήδη ιερό σύμβολο, ή θίγοντας την αδράνεια της Προσωρινής Διοικήσεως, η οποία εγκατέλειψε το Μεσολόγγι στην προδιαγεγραμμένη τύχη του», όπως σημειώνει ο Π. Μπουκάλας. «Αγγιζε τη μνήμη του ο παλαιός πολεμιστής και τον πονούσε – την ίδια στιγμή που του έδινε κάθε δικαίωμα να νιώσει περήφανος για τα ανδραγαθήματα των συντριπτικά περισσοτέρων πολιορκημένων».
Κολοκοτρώνης: «Μας ήλθε είδησις ότι το Μισολόγγι εχάθη»
«Η ώρα της Εξόδου αποδείχθηκε φοβερή, τόσο γιατί το σχέδιο είχε γίνει γνωστό στους Τούρκους, που αντέδρασαν άμεσα και θανατηφόρα, όσο και γιατί προκλήθηκε σύγχυση, από λάθος προτροπή, μεταξύ των εξερχομένων», σημειώνει η Μαρία Ευθυμίου, που επιμελήθηκε την έκδοση μαζί με τον Βαγγέλη Σαράφη. «Ο τόπος ανάμεσα στο Μεσολόγγι και τα αντικρινά βουνά σπάρθηκε με πτώματα. Από τους περίπου 3.000 ενόπλους διασώθηκαν σχεδόν 1.300, ενώ σκοτώθηκαν σχεδόν 1.700 – ανάμεσά τους ο Κοκκίνης, ο Μάγερ με την οικογένειά του, ο Ιωσήφ Ρωγών και πολλοί από τους μαχόμενους στο πλευρό των Ελλήνων φιλέλληνες. Χιλιάδες γυναικόπαιδα χάθηκαν, ενώ περί τα 6.000 οδηγήθηκαν σε σκλαβοπάζαρα, στην Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια. Συνολικά, τα θύματα μεταξύ των κατοίκων και των υπερασπιστών της πόλης, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της, υπολογίζονται στις 13.000 περίπου ψυχές. Το μέγεθος της απώλειας έγινε μετρήσιμο με φρικαλέο τρόπο, καθώς οι νικητές έστησαν λόφους από κομμένες κεφαλές, την ίδια ώρα που 2.700 ζευγάρια αυτιά στάλθηκαν, μέσα σε αλατισμένα βαρέλια, στην Κωνσταντινούπολη, ως δείγμα της μεγάλης νίκης των οθωμανικών δυνάμεων».
Οταν η πτώση του Μεσολογγίου γίνεται γνωστή κατά τη διάρκεια των εργασιών της Γ’ Εθνοσυνέλευσης, περιγράφεται από τον Κολοκοτρώνη ως εξής: «Μας ήλθε είδησις ότι το Μισολόγγι εχάθη. Ετσι, εβάλαμεν τα μαύρα όλοι. Μισή ώρα εστάθη σιωπή που δεν έκρινε κανένας, αλλ’ εμέτραε καθένας με τον νουν του τον αφανισμό μας. Βλέποντας εγώ την σιωπήν, εσηκώθηκα εις το πόδι, και τους ωμίλησα λόγια για να εμψυχωθούν. Τους είπα ότι το Μισολόγι εχάθη ενδόξως, και θα μείνη αιώνας των αιώνων η ανδρεία…»
Τα δραματικά αυτά γεγονότα έζησε ο νεαρός τότε Αρτέμιος Μίχος, ο οποίος όπως μας πληροφορούν οι επιμελητές της έκδοσης διήνυσε όλο τον αγώνα μετέχοντας σε μάχες που έλαβαν χώρα κυρίως στη Στερεά Ελλάδα. Αλλοτε υπό τις διαταγές του Δημητρίου Υψηλάντη, άλλοτε στον τακτικό στρατό υπό τις διαταγές του Παναγιώτη Ροδίου, άλλοτε σε άτακτα στρατεύματα του Αγώνα, ενώ έζησε την υπέρτατη πολεμική εμπειρία στο Μεσολόγγι του 1825-26.
Μία από τις πλέον δυνατές και σπαρακτικές περιγραφές του Μίχου (τις οποίες «επιτρέπει» στον εαυτό του κυρίως στις υποσημειώσεις), είναι η ακόλουθη:
«[Με την φρουρά της Κλείσοβας] εξήλθε και η οικογένεια του Κώστα Διαμάντη Τζαβέλλα, και η σύζυγος του σωματάρχου Κ. Τζαβέλλα μετά του υιού της Δημητρίου και άλλαι τινές γυναίκες. Απαυδήσασα δε καθ’ οδόν η σύζυγος του Κ. Διαμάντη Τζαβέλλα και μη δυναμένη να οδοιπορήση πλέον, εφονεύθη παρά του ιδίου ανδρός της, ίνα μη πέση αιχμάλωτος εις χείρας των εχθρών, η δε σύζυγος του σωματάρχου Τζαβέλλα έρριψε τον υιό της, όστις, αιχμαλωτισθείς, ελυτρώθη κατόπιν παρά του πατρός του δι’ εξαγοράς».
Τα απομνημονεύματα του Μίχου αποτελούν έναν ειλικρινή και διόλου ωραιοποιημένο φόρο τιμής στους πεσόντες, όπως τον Χρήστο Καψάλη «ενός των προκρίτων της πόλεως» που πρωτοστάτησε στην αυτοανατίναξη των απομεινάντων αμάχων στο Μεσολόγγι, τον εκδότη φιλέλληνα Μάγερ τον οποίο συνάντησε «εξερχόμενον μετ’΄άλλων δύο φιλελλήνων ολίγα λεπτά προ του θανάτου του, ζωηρόν και εύθυμον», τον επίσκοπο Ρωγών Ιωσήφ, συμπαραστάτη και συμπολεμιστή των αγωνιστών που αυτοανατινάχθηκε εντός του καταληφθέντος Μεσολογγίου, τον Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, προύχοντα της Πάτρας που έπεσε κατά την Εξοδο. Μάλιστα, στις τελευταίες σελίδες της περιγραφής της δεύτερης πολιορκίας και της ηρωικής Εξόδου ο Μίχος παραθέτει κατάλογο πεσόντων, ο οποίος, αν και ατελής, είναι ο τρόπος του για να εξάρει τον ηρωισμό και την αυταπάρνηση των συναγωνιστών του.
Κείμενα Μνήμης
Το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων συμμετέχοντας ενεργά στον εορτασμό των εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, συγκρότησε ειδική επιστημονική επιτροπή και σχεδίασε ένα σύνολο δράσεων (ερευνητικά προγράμματα, εκδόσεις και συνέδρια) που κατανέμονται σε ορίζοντα 4ετίας. Ο τόμος «Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826) του Αρτέμιου Ν. Μίχου» είναι ο πρώτος της σειράς «Κείμενα Μνήμης» με διευθυντή τον Π. Μπουκάλα, η οποία θα περιλαμβάνει την έκδοση ή επανέκδοση απομνημονευμάτων και ημερολογίων του 19ου αιώνα, βασιζόμενα στην προσωπική γνώση και εμπειρία των συγγραφέων τους από την Επανάσταση του 1821.
Πολλά από αυτά τα βιβλία δεν έχουν επανεκδοθεί ή επανεκδόθηκαν πρόχειρα, άλλα δε είναι προσπελάσιμα μόνο ψηφιακά.
Πρόκειται για τα έργα:
– Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας, εκ
του Τυπογραφείου Θ. Κονταξή και Ν. Λουλάκη, εν Ναυπλία, 1834.
– Χριστόφορος Περραιβός, Απομνημονεύματα πολεμικά, 1-2, Αθήνα
1836.
– Κανέλλος Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, εισαγωγή σχόλια Γ.
Τσουκαλά, στη σειρά Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21, τ. 1-3,
Αθήνα 1957.
– Καλλίνικος. Κριτοβουλίδης, Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας
της Ελλάδος πολέμου των Κρητών, Αθήνα 1859
– Χρήστος Σ. Βυζάντιος, Ιστορία των κατά την Ελληνικήν
Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών κα των μετά ταύτα
συμβάντων… Αθήνα 1870.
Επίσης, το Ανθολόγιο κλέφτικων τραγουδιών με μεταφράσεις κλέφτικων τραγουδιών στην αγγλική, γαλλική, γερμανική, ιταλική και ρωσική γλώσσα. Πρόκειται για μεταφράσεις του 19ου αιώνα από κορυφαίους ελληνιστές ή φιλέλληνες (Φωριέλ, Γκαίτε, Μίλερ, Τομαζέο, Ευλάμπιος).
Από την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου
