Οι τέσσερις καβαλάρηδες της Αποκάλυψης αποτελούν ένα από τα πιο σημαντικά, συμβολικά και τρομακτικά κομμάτια του τελευταίου βιβλίου της Καινής Διαθήκης.
Τους έχουν αναπαραστήσει σε πίνακες, τους έχουν χιλιοτραγουδήσει πολλοί και διαφορετικοί, ακόμα και στον κινηματογράφο έχουν απαθανατιστεί οι μυστηριώδεις ιππείς της Αποκάλυψης, κι όμως παραμένουν εν πολλοίς περιχαρακωμένοι στο απόκοσμο όραμα που τους γέννησε.
Ένα όραμα συναρπαστικό και τρομακτικό ταυτοχρόνως, καθώς αυτοί οι καβαλάρηδες εφορμούν στο προσκήνιο με τρομερά όπλα αφανισμού, όπλα που σήμερα θα αποκαλούσαμε μαζικής καταστροφής.
Αν η βιβλική Γένεση είναι εξάλλου η εξιστόρηση της αρχής όλων των πραγμάτων, η Αποκάλυψη είναι το βιβλίο του τέλους των πάντων. Το ομολογεί και ο ίδιος ο Ιωάννης στους πρώτους στίχους του (1:1-2): «Αυτό το βιβλίο περιέχει την αποκάλυψη που έδωσε ο Θεός στον Ιησού Χριστό, για να φανερώσει στους δούλους του αυτά που είναι καθορισμένα να γίνουν πολύ σύντομα. Ο Ιησούς έστειλε τον άγγελό του και τα αποκάλυψε στο δούλο του τον Ιωάννη. Ο Ιωάννης έδωσε μαρτυρία για το λόγο του Θεού και για τον Ιησού Χριστό· γράφει όσα είδε».
Και με όχημα τον άγγελο του Κυρίου, ο ευαγγελιστής μας παρέδωσε ένα εσχατολογικό κείμενο για το μέλλον της ανθρωπότητας που κατά καιρούς έχει πάρει και το πρόσημο του προφητικού. Η ιστορική ανάλυση αλλά και η εκκλησιαστική παράδοση τοποθετούν τη συγγραφή του στην Πάτμο κατά το 95-96 μ.Χ., επί βασιλείας Δομιτιανού, όταν ο απόστολος Ιωάννης παρουσίασε το ακραία συμβολικό αυτό πόνημα που θα περιλαμβανόταν τελικά στον κανόνα της Καινής Διαθήκης.
Και πόσο μελάνι χύθηκε ανά τους αιώνες προσπαθώντας να ερμηνευτούν τα σύμβολα και οι αλληγορίες της Αποκάλυψης, αλλά και να βρεθούν εκείνα τα κλειδιά για την ασφαλέστερη και ακριβέστερη πρόσβαση του κειμένου! Κι αν ο Ιωάννης μπόλιασε τη μυθικών διαστάσεων εσχατολογία του με αποκρυφιστικά σημάδια και ερμητικά μοτίβα, ήταν αυτοί οι τέσσερις ιππότες του που θα στοίχειωναν το φαντασιακό της Δύσης όσο λίγο πράγματα στους αιώνες που θα έρχονταν.
Μόλις οχτώ εδάφια τους αφιερώνει ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στο έκτο κεφάλαιο του κολοσσιαίου σε σύλληψη και αντίκτυπο πονήματός του, μόνο που ήταν προφανώς αρκετά για να λειτουργήσουν ως εικόνες-αρχέτυπα για τα μελλούμενα. Τα μελλούμενα που θα συμβούν στους έσχατους καιρούς της ανθρωπότητας, «γιατί πλησιάζει ο καιρός», μας λέει ο Ιωάννης (1:3), «ὁ γὰρ καιρὸς ἐγγύς»…
Παρά το γεγονός όμως ότι όλοι γνωρίζουμε τους περιβόητους καβαλάρηδες της Αποκάλυψης, αυτοί παραμένουν οι μεγάλοι άγνωστοι του ερμητικού κειμένου. Αλλά και των πατερικών γραφών. Κοινή γραμμή ερμηνείας ή καθολική συναίνεση για το ποιοι είναι και τι σημαίνουν δεν υπάρχει φυσικά, καθώς η εξόχως συμβολική τους φύση τους αφήνει αναγκαστικά έκθετους σε ποικίλες εξηγητικές απόπειρες.
Άλλοι πιστεύουν πως δεν είναι παρά ιστορική υπόμνηση στην πορεία του χριστιανισμού ή την ίδια την εκκλησιαστική ιστορία και άλλοι εκλαμβάνουν την Αποκάλυψη ιδεαλιστικά, ως μια συμβολική περιγραφή της κοσμικής σύγκρουσης του καλού και του κακού. Υπάρχει τέλος και μια ακόμα γραμμή σκέψης, από τις επίσημες όλα αυτά, που βλέπει τους τέσσερις καβαλάρηδες ως σατανικά πνεύματα που στοιχειώνουν τον πόλεμο και την ανθρώπινη βία, θεωρώντας ότι όλο το κείμενο είναι ένας θεόπνευστος οιωνός φοβερών μελλοντικών γεγονότων.
Ο ευαγγελιστής θέλησε άλλωστε η Αποκάλυψή του να ξεδιπλώσει το λυτρωτικό σχέδιο της θείας χάρης, η οποία δικαιώνεται μπροστά στη δημιουργία. Ή τη συντέλεια! Η Αποκάλυψη αποκαλύπτει και αποκαλύπτει το σχέδιο του γενεσιουργού όντος, καθώς τίθεται μετά την ανάσταση του Ιησού, ο οποίος είναι ο μόνος που έχει πλέον την εξουσία να κρίνει και να κυβερνά.
Το θεολογικό περιεχόμενο της Αποκάλυψης διαφέρει από αυτό των άλλων πατερικών κειμένων, καθώς εδώ ο ευαγγελιστής Ιωάννης δεν διαλογίζεται για να γράψει, αλλά λαμβάνει το κείμενο από την εκστατική αποκάλυψη ενός αγγέλου. Όντας εξόριστος από τους Ρωμαίους στην Πάτμο όλα αυτά. Και ταυτοχρόνως μιλάμε και για ένα μυστικιστικό κείμενο που παραμένει εντελώς ιδιαίτερο μέσα στον εκκλησιαστικό κανόνα.
Ποιος μπορεί να λησμονήσει άλλωστε τον στίχο του που έγινε εξίσου εμβληματικός με τους τέσσερις ιππότες; «Όποιος έχει μυαλό ας λογαριάσει τον αριθμό του θηρίου, που είναι αριθμός ανθρώπου· ο αριθμός του είναι χξς’ [666]», μας λέει στο 13:18. Ή τις εφτά σφραγίδες, τις εφτά σάλπιγγες και τις εφτά φιάλες;
Γεμάτο περίπλοκους και δυσνόητους συμβολισμούς, αριθμολογία και μυστικισμό, μελλοντολογία και εσχατολογία, η Αποκάλυψη δεν είναι ένα καθόλου εύκολα προσβάσιμο κείμενο. Το ομολογεί και ο ευαγγελιστής στο πρώτο κεφάλαιό του (1:19): «Γράψε, λοιπόν, αυτά που βλέπεις: όσα ανήκουν στο παρόν και όσα μέλλεται να γίνουν ύστερα απ’ αυτά»…
Πώς είδε ο Ιωάννης τους Τέσσερις Καβαλάρηδες
Ο ευαγγελιστής περιγράφει τους φαρμακερούς καβαλάρηδές του ταυτόχρονα με μια ακόμα τρανή συμβολική απεικόνισή του: τις εφτά σφραγίδες! Και αξίζει να διαβάσουμε το απόσπασμα (6:1-8) στο πρωτότυπο κείμενο, γιατί έχει τη σημασία του:
«1 Καὶ εἶδον ὅτι ἤνοιξε τὸ ἀρνίον μίαν ἐκ τῶν ἑπτὰ σφραγίδων· καὶ ἤκουσα ἑνὸς ἐκ τῶν τεσσάρων ζῴων λέγοντος, ὡς φωνὴ βροντῆς· Ἔρχου. 2 καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος λευκός, καὶ ὁ καθήμενος ἐπ’ αὐτὸν ἔχων τόξον· καὶ ἐδόθη αὐτῷ στέφανος, καὶ ἐξῆλθε νικῶν καὶ ἵνα νικήσῃ. 3 Καὶ ὅτε ἤνοιξε τὴν σφραγῖδα τὴν δευτέραν, ἤκουσα τοῦ δευτέρου ζῴου λέγοντος· Ἔρχου. 4 καὶ ἐξῆλθεν ἄλλος ἵππος πυρρός, καὶ τῷ καθημένῳ ἐπ’ αὐτὸν ἐδόθη αὐτῷ λαβεῖν τὴν εἰρήνην ἐκ τῆς γῆς καὶ ἵνα ἀλλήλους σφάξωσι, καὶ ἐδόθη αὐτῷ μάχαιρα μεγάλη.
5 Καὶ ὅτε ἤνοιξε τὴν σφραγῖδα τὴν τρίτην, ἤκουσα τοῦ τρίτου ζῴου λέγοντος· Ἔρχου. καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος μέλας, καὶ ὁ καθήμενος ἐπ’ αὐτὸν ἔχων ζυγὸν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ· 6 καὶ ἤκουσα ὡς φωνὴν ἐν μέσῳ τῶν τεσσάρων ζῴων λέγουσαν· Χοῖνιξ σίτου δηναρίου, καὶ τρεῖς χοίνικες κριθῆς δηναρίου· καὶ τὸ ἔλαιον καὶ τὸν οἶνον μὴ ἀδικήσῃς. 7 Καὶ ὅτε ἤνοιξε τὴν σφραγῖδα τὴν τετάρτην, ἤκουσα φωνὴν τοῦ τετάρτου ζῴου λέγοντος· Ἔρχου. 8 καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος χλωρός, καὶ ὁ καθήμενος ἐπάνω αὐτοῦ, ὄνομα αὐτῷ ὁ θάνατος, καὶ ὁ ᾅδης ἠκολούθει μετ’ αὐτοῦ· καὶ ἐδόθη αὐτῷ ἐξουσία ἐπὶ τὸ τέταρτον τῆς γῆς, ἀποκτεῖναι ἐν ῥομφαίᾳ καὶ ἐν λιμῷ καὶ ἐν θανάτῳ καὶ ὑπὸ τῶν θηρίων τῆς γῆς».
Ο αμνός του θεού ή το λιοντάρι του Ιούδα (όροι που αναφέρονται στον Ιησού Χριστό) ανοίγει λοιπόν τις πρώτες τέσσερις από τις εφτά σφραγίδες, οι οποίες προκαλούν την εμφάνιση τεσσάρων όντων που ιππεύουν πάνω σε λευκό, κόκκινο, μαύρο και ωχρό άλογο. Κάθε αναβάτης χαρακτηρίζεται από διακριτά στοιχεία και η εμφάνισή του αναγγέλλεται από ένα από τα τέσσερα ζώα -τα οποία έχουν παρουσιαστεί στο τέταρτο κεφάλαιο-, με τα χαρακτηριστικά λόγια του ευαγγελιστή «έλα και βλέπε».
Κάθε ιππέας έχει ένα άλογο διαφορετικού χρώματος, λευκό, κόκκινο, μαύρο και ωχρό, και ο πρώτος κρατά ένα τόξο κι ένα στεφάνι, ο δεύτερος μια μεγάλη μάχαιρα, ο τρίτος μια ζυγαριά και ο τέταρτος τον ίδιο τον Άδη. Το καθήκον του πρώτου καβαλάρη είναι να νικήσει, του δεύτερου να εξαφανίσει την ειρήνη από τη γη, του τρίτου να ζυγίσει τα αγαθά και του τέταρτου να θανατώσει με ρομφαία, πείνα, θάνατο και με τα θηρία της γης.
Ο πρώτος καβαλάρης της Αποκάλυψης αναφέρεται λοιπόν στο 6:1-2: «Είδα τότε το Αρνίο ν’ ανοίγει την πρώτη απ’ τις εφτά σφραγίδες, κι άκουσα ένα από τα τέσσερα όντα να λέει με φωνή που έμοιαζε με βροντή: “Έλα”. Κοίταξα, και είδα ένα άσπρο άλογο, που ο καβαλάρης του κρατούσε ένα τόξο· του δόθηκε ένα στεφάνι νίκης, και νικητής έφυγε για νέες νίκες». Για τη φύση του πρώτου αυτού ιππέα έχουν υποστηριχθεί δύο εντελώς αντικρουόμενες απόψεις: είτε είναι ο ίδιος ο Ιησούς είτε ο Αντίχριστος (ή κάποιος ψευδοπροφήτης τέλος πάντων)!
Συμβολίζει έτσι είτε το καλό είτε το κακό, σίγουρα πάντως την κατάκτηση, όποιο πρόσημο κι αν έχει. Το πρώτο άλογο αναγγέλλεται από το πρώτο ζώο (λιοντάρι), που στο τέταρτο κεφάλαιο μαθαίνουμε πως τα τέσσερα ζώα, κατά την εβραϊκή παράδοση, είναι αυτά που παρουσιάζονται στις σημαίες των τεσσάρων ηγετικών φυλών του Ισραήλ.
Αυτός ο καβαλάρης είναι πιθανόν εδώ για να φέρει τους πιστούς και αφοσιωμένους χριστιανούς στη θέση του νικητή στην αιώνια μάχη τους με το βασίλειο του Σατανά και τους αλλόθρησκους εχθρούς τους. Ο καβαλάρης είναι εδώ ο Ιησούς, στην επικρατέστερη θεολογική γραμμή, γεγονός που πιστοποιεί ο Ιωάννης στο 19ο κεφάλαιο (11-13):
«Τότε είδα τον ουρανό ανοιχτό, κι ένα άσπρο άλογο εκεί· ο καβαλάρης του έχει το όνομα “Πιστός και Αληθινός”, και κρίνει και πολεμάει με δικαιοσύνη. Τα μάτια του ήταν σαν πύρινη φλόγα και στο κεφάλι του είχε στέμματα πολλά κι ονόματα γραμμένα, κι ένα όνομα γραμμένο, που κανένας δεν το ξέρει παρά μονάχα αυτός. Ήταν ντυμένος στολή βαμμένη στο αίμα και τ’ όνομά του είναι “Ο Λόγος του Θεού”. Τον ακολουθούσαν τα ουράνια στρατεύματα καβάλα σ’ άσπρα άλογα, και ντυμένοι καθάριο άσπρο λινό. Ένα δίκοπο κοφτερό σπαθί έβγαινε απ’ το στόμα του, για να πατάξει μ’ αυτό τα έθνη. Αυτός θα τους κυβερνήσει με σιδερένιο ραβδί. Κι αυτός θα πατήσει το πατητήρι θυμωμένος, για να τρέξει σαν κρασί η οργή του Θεού του παντοκράτορα. Πάνω στη στολή και στο μηρό του ήταν γραμμένο το όνομα: “Βασιλιάς των βασιλιάδων και Κύριος των κυρίων”».
«Λόγο του Θεού» αποκαλεί ο Ιωάννης τον Χριστό, ο οποίος με τη μορφή του καβαλάρη κρατά στο χέρι του το τόξο, ένα από τα κύρια όπλα του πολέμου. Οι άλλοι τρεις καβαλάρηδες είναι λιγότερο προβληματικοί στην εσχατολογική τους φύση, καθώς είναι εδώ ως σύμβολα τρανά του κακού. Μήπως όμως είναι και ο πρώτος ιππέας κακός, καθώς μια τέτοια ασυμμετρία στη φύση των τεσσάρων ιπποτών μοιάζει ύποπτη; Υπάρχουν φυσικά εικασίες και θεωρίες και για τις δύο απόψεις…
Ο δεύτερος καβαλάρης εμφανίζεται στο 6:3-4: «Όταν το Αρνίο άνοιξε τη δεύτερη σφραγίδα, άκουσα το δεύτερο ον να λέει: “Έλα”. Βγήκε τότε ένα άλλο άλογο, κόκκινο σαν τη φωτιά· στον καβαλάρη του δόθηκε ένα μεγάλο σπαθί με την εντολή να αφαιρέσει την ειρήνη από τη γη, και οι άνθρωποι να σφάξουν ο ένας τον άλλο».
Ο δεύτερος καβαλάρης θα σπείρει τον τρομερό πόλεμο που θα ξεσπάσει στους έσχατους αυτούς καιρούς, την εσχατολογική εποχή που θα καταλήξει στην Ημέρα της Κρίσης. Το κόκκινο χρώμα συμβολίζει στα πατερικά κείμενα την αμαρτία και είναι το ακριβώς αντίθετο από το λευκό. Αμαρτωλοί και ειδωλολάτρες, οι αντίχριστοι δηλαδή, θα περάσουν δύσκολες ώρες, μας λέει ο Ιωάννης, και είναι ο δεύτερος ιππότης του που θα το διασφαλίσει αυτό.
Έχει υποστηριχθεί μάλιστα πως ο δεύτερος αυτός καβαλάρης είναι ο ίδιος ο Σατανάς, καθώς ποιος άλλος έχει τη δύναμη και την πανουργία να «αφαιρέσει την ειρήνη από τη γη» και να κάνει τους ανθρώπους «να σφάξουν ο ένας τον άλλο»; Πόλεμος και μαζική σφαγή θα είναι το μέλλον των απίστων, προφητεύει ο Ιωάννης, αν και εδώ δεν θα είναι πιθανότατα κάποιος κατακτητικός πόλεμος αλλά ένας εμφύλιος μεταξύ των αντίχριστων και των ψευδοχριστιανών.
Ο τρίτος καβαλάρης εισάγεται στο 6:5-6: «Όταν το Αρνίο άνοιξε την τρίτη σφραγίδα, άκουσα το τρίτο ον να λέει: “Έλα”. Κοίταξα, και είδα ένα μαύρο άλογο, που ο καβαλάρης του κρατούσε στο χέρι του μια ζυγαριά. Τότε άκουσα κάτι σαν φωνή να βγαίνει ανάμεσα από τα τέσσερα όντα και να λέει: “Ένα κιλό σιτάρι ή τρία κιλά κριθάρι θα φτάσουν ένα μεροκάματο· μην πειράξεις όμως το λάδι και το κρασί”». Ο τρίτος ιππέας της Αποκάλυψης αναφέρεται σε έναν μεγάλο λιμό που θα συμβεί, πιθανότατα ως αποτέλεσμα των πολέμων και της αιματοχυσίας που θα έχει επιφέρει ο δεύτερος καβαλάρης.
Το μαύρο είναι στην Αγία Γραφή το χρώμα που συμβολίζει το πνευματικό σκοτάδι, μόνο που ο καβαλάρης του ευαγγελιστή κρατά μια ζυγαριά στο χέρι του, υποδεικνύοντας πως οι τιμές των σιτηρών είναι πολύ υψηλότερες από τις επικρατούσες σε καιρό ειρήνης ή αφθονίας. Το ψωμί λείπει λοιπόν, καθώς τα σιτηρά είναι πανάκριβα, γιατί όμως το λάδι και το κρασί δεν πρέπει να πειραχτούν; Γιατί αυτά ακριβώς χρησιμοποιούσαν οι χριστιανοί στα μυστήριά τους (λάδι ως Άγιο Πνεύμα και κρασί ως αίμα του Χριστού), κι έτσι πρέπει να παραμείνουν σε αφθονία.
Πολλές ακόμα ερμηνείες έχουν διατυπωθεί για να εξηγήσουν τον τρίτο καβαλάρη και τις προτιμήσεις της καταστροφής του, όλες πάντως συμφωνούν πως θα φέρει την πείνα και την ανέχεια στους απίστους, σε αυτούς που ζουν στο πνευματικό σκότος.
Ο τέταρτος καβαλάρης αναφέρεται στο 6:7-8: «Όταν το Αρνίο άνοιξε την τέταρτη σφραγίδα, άκουσα τη φωνή του τέταρτου όντος να λέει: “Έλα”. Κοίταξα, και είδα ένα πρασινοκίτρινο άλογο· ο καβαλάρης του λεγόταν Θάνατος, κι από πίσω του ακολουθούσε ο Άδης. Τους δόθηκε η εξουσία να σκοτώσουν το ένα τέταρτο της οικουμένης με ρομφαία, με πείνα, με θανατικό και με τα θηρία της γης».
Ο συμβολισμός είναι εδώ εξόχως διαυγής: αυτός ο ιππέας φέρνει θάνατο και καταστροφή, μάστιγες και αρρώστιες. Και δεν είναι φυσικά το τέλος των δεινών, καθώς οι τέσσερις καβαλάρηδες της Αποκάλυψης είναι απλοί πρόδρομοι των χειρότερων κρίσεων και καταστροφών που θα έρθουν αργότερα στη «θλίψη τη μεγάλη» (7:14), όπως μας λέει ο Ιωάννης σε επόμενα κεφάλαια.
Το τέταρτο άλογο περιγράφεται ως «ωχρό» στη μετάφραση, στο πρωτότυπο κείμενο το χρώμα αναφέρεται όμως ως «χλωρό» και είναι το ίδιο χρώμα που χρησιμοποιείται στη μετάφραση των Εβδομήκοντα για να περιγράψει τις πληγές της λέπρας. Είναι το χρώμα του θανάτου που έχει αποδοθεί και ως πράσινο ή κιτρινοπράσινο στη βιβλιογραφία, αντανακλώντας τη νεκρική χλωμάδα.
Όσο για τον ιππέα, είναι «ο Θάνατος», παραμένοντας ο μόνος από τους τέσσερις που ονοματίζεται από τον Ιωάννη. Ακολουθούμενος από τον Άδη, θα προβεί σε γενοκτονία των άπιστων εθνών ή των εχθρών του χριστιανισμού, εξοντώνοντας το «ένα τέταρτο της οικουμένης».
Οι εφτά σφραγίδες της Αποκάλυψης περιλαμβάνουν πόλεμο, λιμό, αίμα, επιδημίες και θάνατο, αλλά και αμέτρητους ακόμα συμβολισμούς και προφητείες. Πρόκειται για ένα συνεκτικό εσχατολογικό σύμπαν που δεν αφήνει τον αμύητο να παρεισφρήσει, μαγεύοντάς τον ωστόσο με τις εντυπωσιακές περιγραφές και τα ζοφερά μελλούμενα μέχρι την τελική κρίση, που δεν μπορεί παρά να είναι δίκαιη. Και κατανοητή απ’ όλους φυσικά.
Η ερμητικότητα του κειμένου υποχωρεί στα τελευταία κεφάλαια, εκεί που ο ευαγγελιστής μοιράζεται με τους πιστούς το σχέδιο του ελεήμονος Θεού για τις τελευταίες ημέρες και όλη την αιωνιότητα, καθώς αυτά πρέπει να τα καταλάβουν όλοι.
Και να αναγνωρίσουν πως η τελική κρίση δεν θα αργήσει, όπως μας υπόσχεται ο Ιωάννης στον επίλογό του (22:20): «Ναι, έρχομαι σύντομα»…
