Οι Ερμές (αρχαία Ελληνικά Ἑρμαῖ) ήταν λίθινες, τετράπλευρες ορθογώνιες στήλες οι οποίες στην κορυφή έφεραν προτομή και καμιά φορά κορμό άνδρα. Τοποθετούνταν σε διάφορα σημεία της αρχαίας Ελλάδας ως οδοδείκτες ή αφιερώματα ή σύμβολα ορίων μιας ακίνητης περιουσίας. Υιοθετήθηκαν αργότερα και από τους Ρωμαίους, με αποτέλεσμα να εξαπλωθούν και στη δυτική Ευρώπη.
Σε αρχαιότερες εποχές οι Ερμές δεν είχαν αυτή την τετραγωνισμένη μορφή, που σύμφωνα με τον Παυσανία τους την έδωσαν οι Αθηναίοι, αλλά ήταν σωροί από πέτρες (ερμαίοι λόφοι) επάνω στους οποίους τοποθετείτο ένα σύμβολο. Επίσης οι Ερμές πιο παλιά ήταν τεράστιοι φαλλοί λαξευμένοι σε πέτρα ή από άλλα υλικά που στήνονταν όρθιοι σε διάφορα σημεία -ο Ερμής στα πολύ παλιά χρόνια συνδεόταν ιδιαίτερα με τον φαλλό.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι τα σύμβολα αυτά σε διάφορες μορφές οι Έλληνες τα κληρονόμησαν από τους Πελασγούς, ειδικά εκείνα που είχαν επάνω τους ως σύμβολα φαλλούς και αιδοία. Στη συνέχεια πάντως οι Ερμές πήραν κατά πάσα πιθανότητα την ονομασία τους από τον θεό Ερμή, που προτού θεωρηθεί προστάτης του εμπορίου και της επικοινωνίας συνδεόταν με τον Διόνυσο και την ερωτική ορμή ή τη δύναμη.
Οι Ερμές ήταν σύμβολα που οι Έλληνες θεωρούσαν ότι προστάτευαν την περιουσία τους, τους έφερναν καλή τύχη και απέτρεπαν σαν ξόρκια το κακό και τους εχθρούς τους. Συνάμα ήταν και σημεία λατρείας προς μια θεότητα -συνήθως τον Ερμή- γι’ αυτό και συχνά απέδιδαν στο σύμβολο μικρές θυσίες, κατά κανόνα αφιερώνοντας σύκα και άλλα φρούτα. Όταν αργότερα οι Ερμές πήραν τη μορφή της τετραγωνισμένης στήλης διατήρησαν όλους αυτούς τους χαρακτήρες -της οριοθέτησης, της προστασίας και της λατρείας. Συχνά στα κατοπινά χρόνια δεν έφεραν κεφαλή Ερμού στην κορυφή, αλλά διαφορετικής θεότητας.
Μεταγενέστερα έφεραν και για τιμητικούς λόγους προτομές πολιτικών ή στρατηγών ρητόρων κ.α. Εντούτοις διατήρησαν την ονομασία Ερμές και απλώς όταν χρειαζόταν αποσαφήνιση χαρακτηρίζονταν ανάλογα με τη μορφή που έφεραν, όπως π.χ. “Ερμέρως” (η στήλη που έφερε στην κορυφή την θεότητα του Έρωτα), Ερμαθηνά (με την Αθηνά) ή και περιφραστικά “Ερμής Διονύσου” (η στήλη που έφερε στην κορυφή τη μορφή του Διόνυσου). Αργότερα δημιουργήθηκαν και Ερμές με παραπάνω από μία θεότητα, δικέφαλες ή και τρικέφαλες Ερμές, απ’ όπου προέκυψαν και τα ουσιαστικά Ερμαφρόδιτος κ.α.
Στην Αττική πολλές Ερμές τοποθέτησε ο Πεισιστρατίδης Ίππαρχος σαν οδοδείκτες, για να μετρώνται με ακρίβεια οι αποστάσεις και να αναγράφονται οι διευθύνσεις, με χρήση δηλαδή ανάλογη των σημερινών οδικών πινακίδων. Επάνω σε αυτές είχε δώσει εντολή να αναγράφονται διάφορες προτροπές όπως “μη φίλον εξαπάτα”, “στίχε δίκαια φρονών” κ.α.
Ευρύτατη ήταν η χρήση τους ως ενδεικτικών κάποιων ορίων και λέγονταν επιτέρμιοι Ερμαί: οι Τεγεάτες είχαν θέσει μια σειρά από Ερμές στα σύνορά τους με τους Αργείους, οι Μεγαλοπολίτες στα σύνορά τους με τους Μεσσηνίους κ.λπ. Ο περιηγητής και γεωγράφος Παυσανίας περιέγραφε μάλιστα τις περιοχές που επισκεπτόταν λέγοντας ότι απείχαν π.χ. 3 στάδια “μετά τους ερμάς” ή “ιούσιν από των ερμών” -δηλαδή από τις Ερμές στήλες- κάτι που δείχνει ότι οι Ερμές θεωρούνταν αυτονόητα σύνορα περιοχών, αποτελώντας ένα είδος δηλαδή συρματοπλέγματος από αγαλματίδια. Οι Ερμές αυτές έφεραν συχνά, αλλά όχι πάντα ούτε απαραιτήτως, γεννητικά όργανα στο ύψος που αυτά θα βρίσκονταν αν επρόκειτο για άγαλμα και όχι στήλη.
Πολλοί έβαζαν Ερμές και στην είσοδο του σπιτιού τους, ως δηλωτικό της κατοικίας τους αλλά και ως κάτι ανάλογο με το σημερινό εικονοστάσι, δηλαδή για προστασία και εξορκισμό του κακού.
Περίφημες ήταν και οι Ερμές της αθηναϊκής Αγοράς, όπου λειτουργούσαν ως ένα είδος τιμητικής προτομής και ήταν διατεταγμένες σε σειρά στη “Στοά των Ερμών”, οι κεφαλές των οποίων αποκόπηκαν μαζί με πολλές άλλες από άγνωστα άτομα κατά τις παραμονές της Σικελικής εκστρατείας, οπότε οι υποψίες βάρυναν τον Αλκιβιάδη.
Εκτός από τις ενόδιους Ερμές, στήλες παρόμοιες τοποθετούνταν και σε τάφους ή στα μεγάλα γυμναστήρια, για να υποδηλώνουν το σημείο εκκίνησης ή την αφετηρία ενός αγώνα ή και σε άλλες περιστάσεις.
Στα ρωμαΪκά χρόνια και αργότερα στην Αναγέννηση οι Ερμές των δυτικοευρωπαίων προσέθεταν και το μπούστο ή και ολόκληρο το σώμα της θεότητας ή του ήρωα που αναπαριστούσαν και εξελίχθηκαν σε διακοσμητικά στοιχεία.
