Γράφει ο Υποπλοίαρχος Παναγιώτης Γέροντας ΠΝ
Επιτελής Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία πιεζόταν να ακολουθήσει την οδό του εκσυγχρονισμού από δύο μέτωπα. Το πρώτο ήταν το εσωτερικό. Οι συνεχόμενες ήττες της αυτοκρατορίας πρώτα από τους Γάλλους έπειτα με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και τέλος από τους Ρώσους προκάλεσαν προβληματισμούς σε εκπροσώπους της οθωμανικής ελίτ. Το δεύτερο ήταν το εξωτερικό. Οι Ρώσοι απαιτούσαν μεταρρυθμίσεις εμφανιζομενοι ως προστάτες των Ορθοδόξων Χριστιανών.
Οι υπόλοιπες Μεγάλες Δυνάμεις προσπαθούσαν να εκσυγχρονίσουν τις δομές του κράτους για να διευκολύνουν την οικονομική τους διείσδυση. Χαρακτηριστικοί σταθμοί αυτής της πορείας ήταν ο Κριμαϊκός Πόλεμος (1853 – 1856) και το διάταγμα Χαττ-ι-Χουμαγιούν (1856). Βασικός άξονας του κειμένου ήταν η αρχή της ισότητας των θρησκευτικών κοινοτήτων (μιλλέτ) της αυτοκρατορίας. Το Χαττ-ι- Χουμαγιούν αντιμετώπιζε τις θρησκευτικές κοινότητες ως εθνότητες με την δυτική έννοια του όρου. Το παραπάνω όμως ερχόταν σε αντίθεση με την νομιμοποίηση της σουλτανικης εξουσίας, ενώ ενίσχυσε τις κεντροφυγες τάσεις.
Με τον Σουλτάνο Αμπντουλ Χαμίντ Β’ η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποκτά το πρώτο της σύνταγμα το 1876. Παρ’ όλα αυτά ο παραπάνω Σουλτάνος ακολούθησε εχθρική στάση απέναντι στους Χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Προωθούσε την οθωμανικοτητα στους μουσουλμανικους πληθυσμούς (Κούρδοι, Αλβανοί, Τσερκεζοι, Τουρκμενοι, Άραβες), ενώ οι Χριστιανοί προβάλλονταν ως εχθροί της οθωμανικής πατρίδας (vatan: πατρίδα – δεν είναι τυχαίο που τουρκική εφημερίδα του ομίλου Doğan Media Group, φίλα προσκείμενο στον Ερντογάν έχει αυτό το όνομα). Αποτέλεσμα της παραπάνω πολιτικής ήταν οι αντιπαραθέσεις και οι σφαγές Χριστιανών. Κυρίως θύματα οι Αρμένιοι (πρώτη σφαγή των Αρμενίων 1894 – 1896). Η απολυταρχία του Αμπντουλ Χαμίντ του Β’ ακόμα και στις (νεο)τουρκικές πήγες αναφέρεται ως “σκοτεινή περίοδος”.
Η «οθωμανικότητα» ήταν η ισχυρή ταυτότητα στους Μουσουλμάνους και αυτή του Τούρκου ερχόταν δεύτερη. Ήταν μάλιστα ύβρις να αποκαλέσει κάποιος τον Μέγα Βεζυρη (Πρωθυπουργός) αλλά και όποιον άλλο αξιωματούχο Τούρκο. Υπάρχει ιστορικό παράδειγμα: τον 19ο αιώνα ο Γάλλος συγγραφέας Leon Cahun για να κολακεψει Οθωμανο αξιωματούχο σε επιστολή του τού είπε ότι είχε μεγαπρεπη εμφάνιση που ήταν τυπικό τούρκικο χαρακτηριστικό. Έκπληκτος ο Γάλλος έλαβε την δριμεία απάντηση του Οθωμανου ότι είχε καταγωγή από την Δαμασκό και ότι δεν είχε καμία σχέση με τους χωριάτες. Παρ’ όλη την αραβική του καταγωγή, συνέχιζε, ήταν απόλυτα αφοσιωμένος στον Σουλτάνο και την Σημαία του (πηγή: Selim Deringil, The Well-protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909, σελ 8).
Η ασταθής εθνική ιδέα των Τούρκων
Η αποτελεσματική λειτουργία μιας εθνικής κοινότητας καθορίζεται από την εθνική ιδέα της κοινότητας και το πόσο σωστά διατυπωμένη είναι. Η ελληνική κοινότητα τον 19ο αιώνα είχε την τύχη να διαθέτει μια ισχυρή πολιτισμική παράδοση δια μέσου της Ορθοδόξου Εκκλησίας αλλά και μία ισχυρή πνευματική ελίτ, προϊόν του Διαφωτισμού, που συγκρότησε την εθνική ιδέα. Ασχολίαστη η δήλωση γνωστής καθηγήτριας, η οποία υποστήριζε ότι η Ελλάδα δεν πέρασε Διαφωτισμό…
Η εθνική ιδέα πρέπει να απαντάει σε θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα. Ποιοί είμαστε; Από πού προερχόμαστε; Ποιός όμως είναι ο εθνικός μας στόχος; Ποιά είναι τα απωτατα γεωγραφικά μας όρια; Κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 20ου οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα άλλαζαν. Άλλαζαν όμως με εθνική και λογική συνέχεια. Πολλά οφείλουμε στους μορφωμένους ανθρώπους αυτού του τόπου.
Η τουρκική εθνική ιδέα όμως δεν διαθέτει ούτε την ίδια σταθερότητα ούτε την ίδια σφριγηλοτητα. Στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επί βασιλείας Αμπντουλ Χαμίντ του Β’ θα γίνει μια προσπάθεια επανεφευρεσης της οθωμανικοτητας. Είμαστε στην εποχή της έξαρσης των εθνικισμών. Τα βαλκανικά έθνη προωθούν τις διεκδικήσεις τους στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας, ενώ οι Αρμένιοι διεκδικούν ένα σημαντικό κομμάτι της Μέσης Ανατολής. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα απαντήσει με την προσπάθεια οργάνωσης της δημοτικής κρατικής εκπαίδευσης. Μέχρι τότε την εκπαίδευση την κατείχαν οι θρησκευτικές αρχές [βακούφια: (αραβικά: وقف) αναφαίρετα φιλανθρωπικά ιδρύματα σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, τα οποία συνήθως περιλαμβάνουν τη δωρεά ενός κτηρίου, οικοπέδου ή άλλων περιουσιακών στοιχείων για μουσουλμανικούς θρησκευτικούς ή φιλανθρωπικούς σκοπούς, χωρίς πρόθεση ανάκτησης των περιουσιακών στοιχείων]. Στόχος της οθωμανικής στοιχειώδους εκπαίδευσης ήταν οι μουσουλμανικοι πληθυσμοί της αυτοκρατορίας (Αλβανοί, Κούρδοι, Τουρκμενοι, Τσερκεζοι κλπ). Σε αυτά τα παιδιά μάθαιναν το Κοράνι, τις θρησκευτικές συνήθειες καθώς και την τουρκική γλώσσα.
Το Κόμμα της Ένωσης και της Προόδου, κοινώς οι Νεότουρκοι, άλλαξε την κατεύθυνση. Πλέον όλα έπρεπε να τουρκεψουν. Όλα έπρεπε να συντελέσουν στην δημιουργία του τουρκικού έθνους. Σημαντικός ιδεολογικός καθοδηγητής αυτής της αλλαγής ήταν ο Ζιγιά Γκιοκάλπ (Mehmed Ziya Gökalp, 1876 – 1924). Υπήρξε ο πατέρας του ιδεολογικού ρεύματος του Παντουρκισμού και ως Νεότουρκος συνέβαλε διοικητικά στην οργάνωση του σχεδίου εθνικής εκκαθάρισης των χριστιανικών λαών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Στο τέλος, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ανέλαβε την ιδεολογική ανασυγκρότηση της εθνικιστικής Τουρκίας. Η έννοια του Τούρκου βρέθηκε πιο πάνω από αυτήν του Μουσουλμάνου – Οθωμανού. Ο Κεμάλ Ατατούρκ και οι επίγονοι προσπάθησαν να καταπιεσουν την οθωμανικοτητα κάτω από έναν κοσμικό εκσυγχρονισμό που όμως απευθυνόταν μόνο στην ελίτ του κράτους.
Από τον Παντουρκισμό στον Νεοοθωμανισμό
Ο Μουσταφά Κεμάλ στην Μικρά Ασία διεξηγε έναν ταξικό πόλεμο που έγινε εθνικός. Τα μουσουλμανικά στίφη είχαν ήδη ενωθεί με τα αισθήματα της έχθρας και του μίσους απέναντι στους Χριστιανούς “πλουσίους” που “λυμαίνονταν την οθωμανική πατρίδα”.
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Τοπάλ Οσμάν, του αρχισυμμορίτη που έπαιξε πολύ ενεργό ρόλο στην εξόντωση των Αρμενίων και των Ποντίων. Αυτός λοιπόν, σύμφωνα με μαρτυρίες Ελλήνων της Κερασούντας, από μικρός δούλευε ως βοηθός (τσιράκι) σε ελληνικό ξυλουργείο της πόλης, γεγονός που του δημιούργησε σύμπλεγμα κατωτερότητας και απωθημένα απέναντι στους Έλληνες, οι οποίοι κυριαρχούσαν σε όλους τους τομείς στην κοινωνία της Κερασούντας.
Από το 1923 τα ετερόκλητα μουσουλμανικά στίφη έπρεπε να ομογενοποιηθουν σε ένα τουρκικό έθνος. Αυτή η προσπάθεια των κεμαλικών έπεσε στο κενό καθώς ακόμη και η προβολή της τουρκικής γλώσσας ως κοινό ενωτικό στοιχείο είναι κάτι το ουτοπικό. Παρά πολλές γλώσσες από πολλούς λαούς ομιλουνται στην τουρκική επικράτεια.
Αυτό όμως δεν εμπόδιζε την Τουρκία να προσπαθεί να εξάγει αυτό το μοντέλο προς τα έξω. Μια Τουρκία που κοιτάζει προς τα μέσα, εκτιμώ ότι κοιτάζει προς την διάλυσή της.
Είναι κοινός τόπος ότι η Τουρκία συνεχώς εξάγει στο εξωτερικό την εσωτερική, διαρκή της κρίση. Δείγματα του παραπάνω είναι ο Παντουρανισμος και ο Παντουρκισμος. Και αν ο Παντουρανισμος, η ένωση όλων των λαών που μιλούν γλώσσες που ανήκουν στην ουραλοαλταϊκή οικογένεια, παρέμεινε στις “φιλοσοφικές συζητήσεις”, ο Παντουρκισμος χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από την τουρκική πολιτική.
Ο Τουργκούτ Οζάλ
Ο Παντουρκισμός ήταν ο πυρήνας της ιδεολογίας των Νεοτούρκων στις αρχές και τα μέσα του 20ου αιώνα, ενώ θα επανεμφανιστεί και πάλι στα τέλη της δεκαετίας του 1980 με τον Τουργκούτ Οζάλ (Halil Turgut Özal, 13 Οκτωβρίου 1927 – 17 Απριλίου 1993), ο οποίος ανέλαβε πρωθυπουργός και πρόεδρος της Τουρκίας. Ανέφερε χαρακτηριστικά:”Ο τουρκικός κόσμος τον 21ο αιώνα θα κυριαρχήσει στη ζώνη που εκτείνεται από την Αδριατική μέχρι το Σινικό Τείχος και θα καταστεί κυρίαρχη δύναμη στον κόσμο”. Η πολιτική του μάλιστα φάνηκε και στην πράξη με την συμμετοχή της Τουρκίας στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (1988 – 1994) μεταξύ Αρμενίων και Αζερρων στο πλευρό των τελευταίων. Η Εθνοσυνέλευση της Δημοκρατίας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ψήφισε την ένωση με την Αρμενία. Ακολούθησε αιματηρος πόλεμος με συνέπεια η κάθε πλευρά να κατηγορεί την άλλη για εθνοκαθάρσεις.
Ο σύγχρονος Νέο – οθωμανισμός του Ερντογάν αποτελεί συνέχεια του Παντουρκισμού αλλά με μια σημαντική διαφοροποίηση: το βάρος δεν δίνεται πια σε κάποιο τουρκικό έθνος αλλά στην πολιτισμική ταυτότητα του Οθωμανου. Με αυτόν τον τρόπο η Τουρκία προσπαθεί να εκμεταλλευθεί την διεθνικοτητα του Ισλάμ. Μέχρι στιγμής τα σχέδια του Ερντογάν συναντούν πολλά προβλήματα. Η ελληνική διπλωματία πρέπει να ευρίσκεται διαρκώς σε επαγρύπνηση αποτρέποντας συγκλίσεις και συμμαχίες.
